Καθαρός με ωραίες βιτρίνες με τόσο λούσο που έλαμπε… Κι όμως πως ήταν ο δρόμος αυτός εδώ και εκατόν πενήντα χρόνια; Δε νομίζω να το ξέρουν πολλοί από τους σημερινούς Αθηναίους, αλλά και πώς να το φανταστούν;

Στα χρόνια εκείνα, λοιπόν, ο δρόμος αυτός βρισκόταν σ’ ελεεινή κατάσταση. Τον εχώριζε σ’ ένα μεγάλο μέρος του μια βαθιά ρεματιά!… Η ρεματιά αυτή, κατεβαίνοντας απ’ το Λυκαβηττό, πέρναγε από την οδό Κοραή, έκοβε την οδό Σταδίου στα δύο για να καταλήξει μπροστά στο Δημαρχείο, στην παλιά πλατεία Λουδοβίκου, που αργότερα (με τα γεγονότα της έξωσης του Όθωνα) ονομάστηκε πλατεία Εθνικής Τραπέζης και σήμερα λέγεται πλατεία Κοτζιά. Άγνωστο, φυσικά το όνομα που της επιφυλάσσσει… το μέλλον!

Στα 1834, που η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα του νεαρού, τότε, ελληνικού κράτους, η πόλη περιορίζονταν στα βορινά ως τον Άη Γιώργη τον Καρύτση και εκεί που σήμερα είναι ο οδός Σταδίου δεν υπήρχαν καθόλου σπίτια. Μια ανώμαλη και βαθιά ρεματιά, ακολουθούσε, κατά ένα μεγάλο μέρος, την κατεύθυνση της σημερινής οδού Σταδίου, που, όπως είπαμε παραπάνω, κατέληγε στην πλατεία του σημερινού Δημαρχείου.

Και το χειμώνα με τις βροχές κυλούσαν σ’ αυτή άφθονα νερά, που κατέβαιναν απ’ το λόφο, όπου βρίσκονται τα παλιά Ανάκτορα, δηλαδή το κτίριο της σημερινής Βουλής, και κατευθύνονταν προς τα χωράφια και τα αμπέλια της «Βόρειας Άκρας», όπως λεγόταν τότε η σημερινή πλατεία Ομονοίας.

Όταν μάλιστα τα νερά ήταν πολλά, οι κτηματίες των γύρω χωραφιών έβαζαν σανίδια σε διάφορα σημεία της ρεματιάς για να μπορούν να περνάνε από τη μιαν όχθη στην άλλη. Τέτοια πρόχειρα ξύλινα γεφύρια που εξυπηρετούσαν τους διαβάτες, για να περνούν στην απέναντι πλευρά του δρόμου, υπήρχαν μπροστά στο κτίριο της παλιάς Βουλής (σημερινό Εθνικό Ιστορικό Μουσείο), εκεί όπου βρίσκεται το υπουργείο Εσωτερικών και μερικά ακόμη έως το σημείο που βρίσκεται η σημερινή στοά Ορφανίδου.

Σχεδιάζεται ο δρόμος

Όταν λοιπόν η Αθήνα έγινε πρωτεύουσα, αποφασίστηκε να διορθωθεί το σχέδιό της και να επεκταθεί προς τα βορινά, αφού ήδη είχαν αρχίσει να χτίζονται σκόρπια σπιτάκια και προς τα εκεί. Έτσι αποφασίστηκε, εκεί που ήταν η ρεματιά να γίνει δρόμος. Ο δρόμος αυτός, υπολογίστηκε ότι θα τραβούσε ίσια, απο εκεί που είναι σήμερα η πλατεία Ομονοίας και θα έφτανε ακριβώς στην είσοδο του Σταδίου.

Τότε το Στάδιο δεν ήταν παρά ένα βαθουλό «γούπατο», όμως οι ειδικοί μελετητές ήξεραν ότι εκεί ήταν το αρχαίο Παναθηναϊκό Στάδιο, κι επειδή ο δρόμος υπολογίζονταν ότι θα κατέληγε στο Στάδιο, ονομάστηκε οδός Σταδίου.

Η παραλίγο οδός… Τσώρτσιλ

Όμως τελικά επικράτησαν νεότερες σκέψεις, ώστε ο δρόμος αυτός να μη σχεδιαστεί. Αποφασίστηκε, πλάι στο παλάτι να γίνει ο μεγάλος Βασιλικός Κήπος. Κι έτσι η οδός Σταδίου έφτανε μόνο ως την πλατεία, που αργότερα (1843) ονομάστηκε του Συντάγματος. Μα το όνομα της οδού Σταδίου δεν άλλαξε. (Μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η οδός Σταδίου μετονομάστηκε σε Ουίνστον Τσώρτσιλ, δείγμα και αυτό της ελληνικής δουλοπρέπειας προς τους ξένους. Όμως η καινούργια ονομασία δεν «έπιασε» και σε λίγο επαναφέρθηκε το αρχικό όνομα του κεντρικότατου αυτού δρόμου της Αθήνας).

Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι για την ονομασία της οδού Σταδίου υπήρχαν τρεις εκδοχές. Κατά την πρώτη ονομάστηκε έτσι, γιατί στο αρχικό σχέδιο της πόλης, που είχαν συντάξει οι Στ. Κλεάνθης και Έδ. Σάουμπερτ, ο δρόμος είχε χαραχτεί από την πλατεία Ομόνοιας σε ευθεία γραμμή ώστε, καθώς είπαμε και παραπάνω, να τελειώνει μπροστά στο αρχαίο Παναθηναϊκό Στάδιο, που τότε ήταν σκεπασμένο με χώματα. (Βλ. Κ. Μπίρη: «Τοπωνύμια των Αθηνών», Αθήναι, 1945 – σελ. 194-195).

Κατά τη δεύτερη πήρε το όνομά της από το μήκος της, που είναι μέχρι το σημείο που τελειώνει, δηλαδή στην πλατεία Συντάγματος, ακριβώς ένα αρχαίο στάδιο, μήκος οδού πρωτοφανές για την εποχή εκείνη. Κατά την τρίτη, τέλος, άποψη, που νομίζω ότι μάλλον σαν λογοπαίγνιο θα πρέπει να ειπώθηκε, τ’ όνομα της οδού Σταδίου έχει μείνει σαν παρατσούκλι απ’ τον καιρό που το ρέμα τη χώριζε… «στα δύο».

Αθήνα με… πλατιούς δρόμους

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο τότε πρεσβευτής της Ιταλίας στην Αθήνα, γράφοντας στην κυβέρνησή του για το πρώτο σχέδιο της πρωτεύουσας, παρατηρεί ότι οι κεντρικοί δρόμοι της Αθήνας χαράσσονται πολύ πλατείς — και σαν παράδειγμα φέρνει την οδό Πανεπιστημίου και τη Σταδίου. Και προσθέτει: «Δρόμοι πλάτους σαράντα και τριάντα μέτρων είναι υπερβολικοί για μια πόλη σαν τας Αθήνας, που ο πληθυσμός της είναι αδύνατο να ξεπεράσει ποτέ τις εξήντα χιλιάδες ψυχές!». Και ο αξέχαστος Δημήτριος Καμπούρογλου, με το γνωστό χιούμορ που τον διέκρινε, γράφει: «Ασφαλώς ο Ιταλός αυτός διπλωμάτης θα επέτυχεν αργότερα στην καριέρα του!» (βλ. Δ. Σκουζέ: «Η Αθήνα που έφυγε», βιβλίο πρώτο, 1961, σελ. 40 -41).

Έτσι, ο δρόμος σχεδιάστηκε, στρώθηκε και η ρεματιά καλύφθηκε κι έγινε υπόνομος. Λίγο αργότερα άρχισαν να χτίζονται πλάι στο δρόμο σπίτια, άλλα ισόγεια κι άλλα μ’ ένα πάτωμα. Χτίστηκε μάλιστα εκεί και το πρώτο κτίριο του Εθνικού Τυπογραφείου το οποίο προορίζονταν για Νομισματοκοπείο, γιατί το μέρος θεωρήθηκε, σχετικά απόκεντρο. Είναι το ισόγειο κτίριο του Πρωτοδικείου, μεταξύ των οδών Σανταρόζα και Αρσάκη. Εκεί το Εθνικό Τυπογραφείο έμεινε εβδομήντα περίπου χρόνια και κατόπιν μεταφέρθηκε στο νέο μεγάλο κτίριο της οδού Καποδιστρίου, όπου βρίσκεται και σήμερα.

Σπίτια αρχοντικά και κέντρα κοσμικά στην οδό Σταδίου

Από το 1840, η οδός Σταδίου άρχισε να χτίζεται δεξιά κι αριστερά. Αργότερα μάλιστα, που χτίστηκε η πόλη και προς την Ομόνοια, η οδός αυτή άρχισε να γίνεται πολύ κεντρική.

Επί δημαρχίας του ρέκτη και φιλοπρόοδου δημάρχου Δημητρίου Σούτσου, μετά την κάλυψη της ρεματιάς, η οδός Σταδίου φυτεύτηκε δεξιά κι αριστερά με ακακίες που την ομόρφυναν και χτίστηκαν γύρω απ’ την παλιά Βουλή οι πρώτες επαύλεις καθώς και μερικά καταστήματα. Από τότε η οδός Σταδίου πήρε τ’ όνομα «Η λεωφόρος των Ακακιών».

Με το πέρασμα του χρόνου, καινούργια και μεγάλα κτίρια άρχισαν να χτίζονται στην οδό, καθώς επίσης και πολλά αρχοντικά μέγαρα που τα περιέβαλαν όλα μεγάλοι ανθόκηποι.

Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά ήταν το μέγαρο του Βούρου, εκεί που είναι τώρα ο κινηματογράφος «Αττικόν» και που στο βάθος είχε θαυμάσιο κήπο, το μέγαρο Καραπάνου, με ένα ωραίο άγαλμα της νύμφης των «Δρυμών» στο μπροστινό περιβόλι του, εκεί που είναι σήμερα το Μέγαρο Τ.Σ.Α.Υ. Δίπλα στο αρχοντικό του Καραπάνου βρισκόταν το μέγαρο Χατζόπουλου που χτίστηκε την εποχή του ‘ Οθωνα (συγκεκριμένα στα 1836 σε σχέδια του Σταμ. Κελάνθη) και ήταν ένα από τα ωραιότερα σπίτια της οδού Σταδίου.

Παρακάτω ήταν το μεγάλο σπίτι του στρατηγού Σμολένσκη, τ’ αρχοντικά Ντάλα, του Δεμερτζή και του Στρούμπου, όπου κατόπιν χτίστηκε το μέγαρο της Τραπέζης Αθηνών (τώρα Β’ κεντρικό κατάστημά της Εθνικής Τραπέζης), το μέγαρο Ορφανίδη με την ομώνυμη στοά και προς το μέρος της πλατείας Ομονοίας η Πιστωτική Τράπεζα του Σγούτα, που με τη χρεωκοπία της παρέσυρε πολλούς Αθηναίους στην καταστροφή (βλ. Δ. Σκουζέ, ό.π.π., σελ. 43). Και στο τέλος ακριβώς του δρόμου προς την Ομόνοια ήταν το μέγαρο Σαρόγλου.

Ο πρώτος… ουρανοξύστης

Ένα από τα ωραιότερα στολίδια του δρόμου, την εποχή των ακακιών, ήταν το μέγαρο του «Αρσάκειου», έργο του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Το «Αρσάκειο» που χτίστηκε το 1852, περιστοιχιζόταν από μεγάλο κήπο με αειθαλή δέντρα, μέσα στον οποίο γυμνάζονταν και έπαιζαν, κατά τις ώρες των διαλειμμάτων, οι νεαρές Αρσακειάδες.

Πραγματικά την εποχή εκείνη το «Αρσάκειο» ήταν ένα μοναδικό κόσμημα της Αθήνας, όπως ακριβώς το ήθελε ο Ηπειρώτης χορηγός του, ο Απόστολος Αρσάκης (1792 – 1874) σύμφωνα με την εγκύκλιο της ανέγερσής του: «Ωραίον και επαρκές, προκαλούν την προσοχήν των ξένων και την ελπίδα των ομογενών». (Βλ. Κ. Δημητριάδη: «Η Αθήνα που ζήσαμε», τρίτο βιβλίο, 1950, σελ. 27).

Αργότερα ο κήπος αυτός με τα μεγάλα δέντρα και τους ψηλούς τοίχους καταλήφθηκε, για λόγους εμπορικής εκμετάλλευσης, απ’ το νεότερο και ακαλαίσθητο κτίριο του «Αρσάκειου», όπου σήμερα είναι εγκατεστημένα μερικά από τα δικαστήρια της πρωτεύουσας.

Κατά το 1906 χτίστηκε στην οδό Σταδίου ο πρώτος… ουρανοξύστης, που μερικοί τον είπαν έτσι γιατί ήταν, την εποχή εκείνη, το ψηλότερο κτίριο της Αθήνας. Πρόκειται για το ξενοδοχείο «Κεντρικόν». Όλα τ’ άλλα κτίρια της οδού Σταδίου, εκτός απ’ αυτό και το «Αρσάκειο», ήταν σχετικά μικρά και χαμηλά…

Κήποι με σπάνια δέντρα… στη Σταδίου…

Άλλα μεγάλα κτίρια ήταν του υπουργείου Οικονομικών, που έπιανε ένα τμήμα της πλατείας Κλαυθμώνος, (κατεδαφίστηκε το 1937 και μεγάλωσε η πλατεία) και του υπουργείου Εσωτερικών, γωνία Σταδίου και Δραγατσανίου, που επίσης κατεδαφίστηκε, και στο νέο πολυώροφο κτίριο εξακολουθεί να στεγάζεται το ίδιο υπουργείο. Αντίκρυ στο κτίριο του υπουργείου Οικονομικών, σε μια γωνία, ήταν το σπίτι του πρώτου Δημάρχου Αθηναίων Ανάργυρου Πετράκη, με το περιβόλι του γεμάτο από διαλεχτά άνθη και σπάνια δέντρα.

Στη μια γωνιά Σταδίου-Κοραή ήταν το παλιό κτίριο της Τραπέζης Πειραιώς (σήμερα στεγάζεται σε μοντέρνο κτίριο, που πήρε τη θέση του παλιού, η ίδια Τράπεζα) και στην άλλη το ακόμη σωζόμενο νεοκλασικό κτίριο του ξενοδοχείου «Αθήναι», που έχει πάψει πια να λειτουργεί σαν ξενοδοχείο και στεγάζει, σήμερα, διάφορα γραφεία. Στο ισόγειο του κτιρίου αυτού, επί της Κοραή, λειτουργούσε παλιότερα ένα από τα καλύτερα εστιατόρια της Αθήνας και ήταν ονομαστό στην εποχή του, του «Κωστή».

Στη Σταδίου ήταν ακόμα και τ’ αρχοντικά σπίτια του Ράμφου και του γνωστού καθηγητή του Πανεπιστημίου Κωστή, που ήταν καταπράσινο από τους κισσούς που το περιτριγύριζαν.

… αλλά και στάβλοι βασιλικοί

Στη θέση όπου σήμερα είναι το μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, ήταν τότε οι βασιλικοί στάβλοι, εγκατεστημένοι σε μια μακριά μάντρα, που σκόρπιζαν αρκετές οσμές από την εκεί ζωή των αλόγων… Στους χώρους των στάβλων, εκτός απ’ τ’ άλογα και τα ανακτορικά αμάξια, στεγάζονταν και οι αμαξάδες του παλατιού με τις οικογένειές τους.

Πιο πάνω, στο αριστερό μέρος, μετά τη Βουκουρεστίου στη γωνία δηλαδή της Σταδίου με την πλατεία Συντάγματος, υπήρχε το γνωστό μέγαρο Βούρου, στο ισόγειο του οποίου στεγαζόταν, για πολλά χρόνια, το ιστορικό καφενείο-ζαχαροπλαστείο του Ζαχαράτου. Δεν πάνε και πολλά χρόνια που το κτίριο κατεδαφίστηκε και στη θέση του χτίστηκε το πολυώροφο και πολυτελές ξενοδοχείο «Μεριντιέν».

Στην απέναντι γωνιά υπήρχε το ξενοδοχείο «Μέγα» και στο ισόγειο στεγαζόταν το γνωστό βιβλιοπωλείο «Ελευθερουδάκη», που με την κατεδάφιση του κτιρίου μεταφέρθηκε στην οδό Νίκης, όπου βρίσκεται και σήμερα. Το νέο κτίριο στεγάζει τώρα τα γραφεία διαφόρων εταιρειών και στο ισόγειο ένα υποκατάστημα της Εθνικής Τραπέζης.

Δυο άλλα νεοκλασικά της Σταδίου, που γλίτωσαν την μπουλντόζα είναι το ένα στη γωνία Σταδίου-Εμμ. Μπενάκη, και το άλλο το γνωστό ξενοδοχείο «Μητρόπολις» λίγο πριν την οδό Αιόλου, που χαρακτηρίστηκε κι αυτό (ευτυχώς) διατηρητέο.

Η παλιά Βουλή

Φυσικά, το δεσπόζον κτίριο της οδού Σταδίου, που σώζεται και σήμερα στην αρχική του μορφή, είναι το ωραιότατο νεοκλασικό κτίριο της παλιάς Βουλής (σήμερα Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και έδρα της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος), έργο του Γάλλου αρχιτέκτονα Μπουλανζέ. Η ύπαρξη της παλιάς Βουλής στην οδό Σταδίου, έκανε να γνωρίσει ο δρόμος αυτός πολλές διαδηλώσεις, λαϊκές εξεγέρσεις, πολιτικούς καυγάδες και άλλα, σχετικά, ταραχώδη και, πολλές φορές, αιματηρά επεισόδια…

Παράλληλα, άρχισαν σιγά -σιγά να δημιουργούνται στην οδό Σταδίου κομψά κέντρα. Έτσι εκεί γύρω στα 1870, τα πιο καλά κοσμικά κέντρα της Αθήνας ήταν στη μέση, περίπου, του μήκους της οδού Σταδίου. Δεν υπήρχαν τότε τα «Δαρδανέλλια», όπως λεγόταν χαρακτηριστικά το πέρασμα ανάμεσα στα δύο, γνωστά στους παλιότερους, ζαχαροπλαστεία του Γιαννάκη και το «Ντορέ», που βρίσκονταν το ένα απέναντι στο άλλο επί της Λεωφόρου Πανεπιστημίου. Δεν είχαν επίσης ακόμα δημιουργηθεί άλλα κέντρα για κοσμική επίδειξη.

Όλη την κοσμική ζωή τη συγκέντρωναν τα κέντρα της οδού Σταδίου, που ήταν όλα κομψά ζαχαροπλαστεία. Και μόνο σ’ αυτά εσύχναζαν και κυρίες. Στα άλλα καφενεία και ζαχαροπλαστεία επήγαιναν μόνο άντρες. Φυσικά, στα ζαχαροπλαστεία αυτά, της οδού Σταδίου, γινόταν και το σχετικό φλερτ και επλέκοντο ειδύλλια…

Τα πρώτα σινεμά

Μερικά από τα κέντρα αυτά διατηρήθηκαν και ως το 1910. Οι παλιότεροι θυμόντουσαν καλά αυτά τα ζαχαροπλαστεία της οδού Σταδίου. Ένα τέτοιο ονομαστό στην εποχή του, ήταν του Γιαλούση, όπου σύχναζαν, κυρίως, λόγιοι και δημοσιογράφοι.

Ένα άλλο, πολύ νεότερο όμως αυτό, ήταν του «Τσίτα και Φόρτη», επί της Σταδίου, ακριβώς απέναντι από την οδό Εμμ. Μπενάκη. Έκλεισε όμως κι αυτό πριν από πολλά χρόνια.

Τελευταίο, απόμεινε του «Λουμπιέ» στη γωνία Σταδίου και Χρ. Λαδά (πρώην Εδουάρδου Λω), αλλά κι αυτό είχε μεταφερθεί πριν από πολλά χρόνια, όταν δηλαδή η Σταδίου πήρε τον καθαρά εμπορικό χαρακτήρα της, στη γωνία Πατησίων και Φερών, απ’ όπου επίσης μεταφέρθηκε στη Λεωφόρο Κηφισίας, στους Αμπελοκήπους, όπου λειτούργησε για μερικά χρόνια.

Στη Σταδίου, υπήρχαν επίσης και μερικά σινεμά. Το παλιότερο είναι, νομίζω, το «Αττικόν», που ιδρύθηκε το 1914. Αργότερα άνοιξε το «Σπλέντιτ» που μεταπολεμικά μετονομάστηκε σε «Έσπερο» και πλάι ο «Απόλλων», που κατά τη διάρκεια της κατοχής λειτούργησε και ως θέατρο. Τα κτίρια που ήταν τα δύο αυτά σινεμά κατεδαφίστηκαν, πριν από αρκετά χρόνια, και έγιναν ένα μεγάλο ξενοδοχείο, το «Εσπέρια Παλλάς», γωνία Σταδίου και Εδουάρδου Αω.

Τώρα λειτουργεί το «Αττικόν», στο υπόγειό του ένας καινούργιος «Απόλλων», το «Άστορ», απέναντι στο κατάστημα του Στρογγυλού, και ο «Ορφέας» στο μέγαρο του Αρσάκειου, προπολεμικός, αλλά πολύ νεότερος από το «Αττικόν».

Ένα τραμ… βολικό

Από το 1881, η μορφή της οδού Σταδίου αρχίζει ν’ αλλάζει. Μετά την υπογραφή της σχετικής σύμβασης, στρώθηκαν γραμμές στην οδό Σταδίου κι άρχισε να κυκλοφορεί ο ιπποσιδηρόδρομος, δηλαδή το ιπποκίνητο τραμ της εταιρείας Βοτί. Το τραμ αυτό ανεβοκατέβαινε την οδό Σταδίου, μα δεν είχε ορισμένες στάσεις. Όπου ήθελε κανείς ν’ ανέβει, το σταματούσε και ανέβαινε. Το ίδιο κι όταν ήθελε να κατεβεί.

Βέβαια το ιπποκίνητο τραμ ήταν μια ευκολία στη συγκοινωνία της τότε Αθήνας. Δημιουργούσε όμως ακαθαρσία από τ’ άλογα στην οδό Σταδίου. Μάλιστα, η ακαθαρσία αυτή ήταν ανυπόφορη στη διασταύρωση των οδών Σταδίου και Αιόλου, μπροστά στα σημερινά καταστήματα των αδελφών Λαμπροπούλου, γιατί εκεί γινόταν η αλλαγή των αλόγων των τραμ.

Σ’ αυτό το πλάτωμα, περίμεναν πάντα μερικά άλογα. Κι όταν κουράζονταν αυτά που τραβούσαν τα τραμ, τα άλλαζαν. Η αλλαγή γινόταν ακριβώς σ’ αυτό το σημείο. Εννοείται, βέβαια, ότι εκεί τα άλογα εκτελούσαν και τις φυσικές τους ανάγκες. Κι έτσι, όλο εκείνο το μέρος βρωμούσε φρικτά! Παρόμοια συγκέντρωση αλόγων, για ν’ αλλάζονται στα τραμ, υπήρχε και πίσω απ’ την Εθνική Βιβλιοθήκη.

Και τραπεζάκια έξω

Η οδός Σταδίου ήταν πολύ περιποιημένη. Είχε πολύ πλατιά πεζοδρόμια. Και στις άκρες των πεζοδρομίων, υπήρχαν φυτεμένα δέντρα, κατά προτίμηση ακακίες, όπως είπαμε και παραπάνω. Έτσι, ο δρόμος είχε μορφή εύθυμη και δροσερή.

Ήταν όμως άστρωτος και γεμάτος σκόνη το καλοκαίρι και λάσπη το χειμώνα.

Τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεία έβγαζαν καρέκλες και τραπέζια στα πεζοδρόμια, όπου ο κόσμος έπαιρνε το ποτό του και ανέπνεε τη σκόνη… Ομοίως το εστιατόριο «Άστυ» έβγαζε τραπεζάκια στο πεζοδρόμιο, αν και είχε ένα αρκετά ευρύχωρο υπαίθριο περιμάντρωμα, εκεί που τώρα είναι το βιβλιοπωλείο Κάουφμαν. Τα πεζοδρόμια ήταν τόσο πλατιά τότε και ο κόσμος της Αθήνας τόσο λίγος, ώστε αυτά τα τραπέζια, τραπεζάκια και καρέκλες δεν εμπόδιζαν καθόλου την κίνηση. Γύρω στα 1906, ή λίγο αργότερα, έκλεισε το «Άστυ» και στην ανοιχτή μεγάλη αυλή του χτίστηκε κινηματοθέατρο για να κατεδαφιστεί αργότερα και να υψωθεί στη θέση του ένα πελώριο μέγαρο…

Οι ακακίες κόβονται

Κατά το 1909, επί δημαρχίας Σπύρου Μερκούρη, η οδός Σταδίου μεταμορφώθηκε τελείως. Αποφασίστηκε να μπει και στο δρόμο αυτό ηλεκτρικό τραμ. Και πραγματικά μπήκε, αλλά καταργήθηκε αργότερα, όπως θα δούμε παρακάτω. Για να χωρέσει το τραμ και η άλλη κίνηση των τροχοφόρων στην οδό Σταδίου αποφάσισαν να στενέψουν τα πλατύτατα πεζοδρόμια. Έτσι, κόπηκε η άκρη των πεζοδρομίων, αλλά κόπηκαν μαζί και οι δεντροστοιχίες!

Και ο δρόμος έχασε την πρασινάδα του και τη δροσιά του. Αλλ’ από τότε έχασε και τη σκόνη του, γιατί ασφαλτοστρώθηκε. Και στα 1910 το παλιό ιπποκίνητο τραμ, διαδέχτηκε το υπ’ αριθ. «2» ηλεκτροκίνητο τραμ, που διατηρήθηκε ως τα 1936, οπότε πια για λόγους κυκλοφορίας καταργήθηκε. Λίγο αργότερα στένεψαν, ακόμη περισσότερο, τα πεζοδρόμια για τον ίδιο λόγο (βλ. Δ. Σκουζέ: «Νοσταλγίες», Αθήναι, 1957, σελ. 46).

Τραπεζάκια… μέσα

Τώρα πια τα καφενεία και τα ζαχαροπλαστεία δεν είχαν χώρο να βγάλουν τραπεζάκια και καρέκλες στα στενά, πλέον, πεζοδρόμια. Εξάλλου η πόλη μεγάλωσε και η κίνηση της οδού Σταδίου αυξήθηκε πολύ…

Το άσπλαχνο ξερίζωμα των ακακιών θρήνησε έμμετρα ο πνευματωδέστατος λόγιος και θεατρικός συγγραφέας Πολύβιος Δημητρακόπουλος. Έγραψε το παρακάτω επίγραμμα, που απάγγειλε στη γνωστή θεατρική επιθεώρηση «Παναθήναια» του 1911, ο μεγάλος κωμικός του τότε θεάτρου της «Νέας Σκηνής» και αργότερα του «Εθνικού», Τηλέμαχος Λεπενιώτης:

Προς χάριν της κυκλοφορίας των ευγενών μας των ποδών, / απέκοψαν τας ακακίας εις του Σταδίου την οδόν. // Εκόπησαν αι ακακίαι γιατ’ ήσαν τάχα περιττοί, / αν όμως ήταν κακίαι, δεν θα τας έκοβαν ποτέ!
(Βλ. Δ. Σκουζέ: «Η Αθήνα που Έφυγε…», βιβλίο πρώτο, 1961 -σελ. 52).

Η μεταμόρφωση ολοκληρώνεται

Καθώς περνούσαν τα χρόνια η οδός Σταδίου, με την αύξηση του πληθυσμού της πρωτεύουσας, άρχισε να παίρνει τον καθαρά εμπορικό χαρακτήρα της και να χάνει σιγά-σιγά την κοσμική μορφή της. Τώρα πια η κοσμική κίνηση, που ήταν το κύριο γνώρισμα της οδού Σταδίου, άρχισε να φεύγει προς τη λεωφόρο Πανεπιστημίου…

Εν τούτοις, για πολύ καιρό ακόμη στις γειτονίες τραγουδούσαν:

Κορίτσια μην πηγαίνετε εις την οδόν Σταδίου / Γιατί εκεί συχνάζουνε παιδιά του Γυμνασίου.
Από την έμμετρη, λοιπόν, αυτή συμβουλή, των συνοικιών προς τις Ατθίδες, προκύπτει ότι η οδός Σταδίου ήταν ένας περίπατος, όπου εσύχναζαν και οι αμελείς μαθητές του Γυμνασίου και ο ενοχλητικός έρωτας (βλ. Τίμου Μωραϊτίνη: «Τα ρομαντικά χρόνια της Αθήνας», Αθήνα, σελ. 46).

Θα πρέπει, βέβαια, να σημειώσουμε ότι είχαν μείνει ακόμη, μερικά καλά εστιατόρια όπως το «Διεθνές», του «Αβέρωφ» ή και του «Κωστή», στη γειτονική Κοραή. Ένα τελευταίο, γαλακτοπωλείο μάλλον παρά εστιατόριο, που παρέμενε ανοιχτό σχεδόν μέχρι το πρωί, για τους ξενύχτηδες, ήταν «η Γαλλία», προς το τέλος της Σταδίου, πλάι στο μέγαρο Σαρόγλου, αλλά κι αυτό έκλεισε, εδώ και κάμποσα χρόνια.

Έτσι, λοιπόν, διάφοροι επιχειρηματίες, που βρήκαν την οδό Σταδίου κατάλληλη, άνοιξαν εκεί τα καταστήματά τους, ιδίως ανδρικών ειδών ενώ όλα σχεδόν τα είδη της γυναικείας αμφίεσης ήταν στα μαγαζιά της οδού Ερμού.

Τα μεγάλα εμπορικά

Μεταξύ των μεγάλων καταστημάτων που είχαν ακμάσει στα παλιότερα χρόνια, και που δεν υπάρχουν πια, ήτανε τα καταστήματα των αδελφών Ιωάννου και Βασιλείου Κασδόνη, όπου αγόραζαν καπέλλα και γραβάτες όλοι οι κομψευόμενοι Αθηναίοι, του Αριανούτσου που πουλούσε ψαθάκια, επίσης το «Όλντ Ήνγκλαντ» του Κανδρεβιώτη που πουλούσε ανδρικά είδη και που βρισκόταν εκεί όπου αργότερα άνοιξε το «Σίδνεϋ Νόελ», επίσης κατάστημα ανδρικών ειδών από τα καλύτερα της Αθήνας. Σήμερα υπάρχει εκεί, γωνία Σταδίου και Αμερικής, το κατάστημα «Ντέρου» που έχει κρύσταλλα, πορσελάνες, λάμπες και άλλα είδη οικιακής χρήσεως.

Άλλα καταστήματα της εποχής εκείνης, ήταν των γνωστών παλιών υποδηματοποιών Περπινιά και Τσάμη, καθώς και των μεγάλων εμποροραπτών Τσόχα και Κανελλόπουλου, που είχαν τότε την καλύτερη πελατεία της Αθήνας. Ακόμα, τα καταστήματα Σδράλλη και Τσοκόπουλου και το γνωστό στους παλιούς, μεγάλο κατάστημα του Χρήστου Κονταράτου, που πουλούσε ανδρικά είδη και βρίσκονταν εκεί που σήμερα είναι το Ταμιευτήριο της Εθνικής Τραπέζης.

«Ένας είναι ο Μπέης»

Ένα από τα ελάχιστα καλά μαγαζιά της, πάλαι ποτέ, αρχοντικής οδού Σταδίου, που ακόμη λειτουργεί στην ίδια θέση, αλλά υπό άλλη φίρμα, είναι το υποδηματοπωλείο του Μπέη, με τη γνωστή επιγραφή του: «Ένας είναι ο Μπέης», που άλλοτε τη διαφήμιζε σε πολλούς μαντρότοιχους της Αθήνας, την εποχή, βέβαια, που υπήρχε ακόμα αυτό το είδος…

Το κατάστημα του Μπέη ήταν λίγο μετά τη Γεωργίου Σταύρου, ανεβαίνοντας δεξιά τη Σταδίου.

Δίπλα στου Μπέη ήταν το γνωστό κατάστημα του «Κολλάρου» που πουλούσε αποκλειστικά ανδρικά πουκάμισα, κολλάρα και γραβάτες. Πριν κάμποσο χρόνια, έκλεισε κι αυτό.

Απέναντι ακριβώς από τη Βουλή ήταν ο οίκος των καπνιστών, δηλαδή το κατάστημα του Ολλανδού Εμίλ Τοφτ, από το οποίο επί πολλές δεκαετηρίδες Αθηναίοι καπνιστές καθώς και ξένοι διπλωμάτες, επρομηθεύοντο τα γνωστά ολλανδικά πούρα και τα περίφημα πούρα της Αβάνας, των οποίων, ήταν ο μοναδικός αντιπρόσωπος. Επίσης στη Βουλή απέναντι βρίσκονταν το γνωστό κατάστημα οπτικών του Ράνιου και το βιβλιοπωλείο του Σαλίβερου.

Κι επειδή ο λόγος για βιβλιοπωλεία, δε θα πρέπει να ξεχάσουμε το παλαιότερο βιβλιοπωλείο και εκδοτικό οίκο της «Εστίας» του Σπ. Κολλάρου που λειτουργούσε από το 1885 στη Σταδίου, λίγο πιο κάτω από το μέγαρο της πρώην Τραπέζης Αθηνών. Το αιωνόβιο, σχεδόν, αυτό βιβλιοπωλείο μεταφέρθηκε στην οδό Σόλωνος.

Άλλα καταστήματα γνωστά, όχι όμως όλα τόσο παλιά, είναι η «Πανελλήνιος Αγορά» του Δρακάτου που πουλούσε παιγνίδια και εξακολουθεί να υπάρχει. Πλάι στην «Πανελλήνιο Αγορά», ακριβώς απέναντι από το σημερινό μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, βρισκόταν, μέχρι και προπολεμικά, το γνωστό φαρμακείο του Μαυρίκου που παλιότερα ήτανε καφενείο.

Στο επάνω πάτωμα του τότε καφενείου, ήταν το σπίτι όπου γεννήθηκε ο γνωστός συνθέτης της παλιάς Αθήνας Δημήτριος Ρόδιος (1862-1957). Νεότερα, σχετικά, είναι του Ψαρρού με είδη καπνιστού και μπιμπελό, του Νησιώτη με ασημικά, του Λέντζου με ανδρικά είδη (πολύ νεότερο αυτό), εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα.

Του Χρυσικόπουλου που ήταν επίσης ένα μεγάλο κατάστημα, κυρίως ανδρικών ειδών, έχει κλείσει προ πολλού και στη θέση του βρίσκεται σήμερα το πολυκατάστημα ATHENE, του Στρογγυλού και του Κωνσταντάρα που λειτουργούν πάντα, του Γουτάκη, από τα παλιά, με αποκλειστικώς ανδρικά είδη, που εξακολουθεί κι αυτό να λειτουργεί.

…και να ακμάζουν

Αξίζει εδώ να πούμε δυο λόγια για το γνωστό κατάστημα των αδελφών Γουτάκη, που κινδύνευσε να καεί από πυρκαγιά στα 1918 ή 19. Η πυρκαγιά εκδηλώθηκε στο διπλανό μαγαζί που ανήκε (πιθανώς) σε κάποιον ονόματι Σκορδίλη και το οποίο κάηκε εντελώς και έμεινε οικόπεδο, ως τα 1933 που ξαναχτίστηκε.

Του Γουτάκη, όπως μου διηγήθηκαν οι φίλοι, αδελφοί Τάσος και Γιάννης Γουτάκης, παιδιά του εκ των ιδρυτών του καταστήματος Πάνου Γουτάκη, έπαθε κάτι μικροζημιές (κυρίως βράχηκαν εμπορεύματα κ.λπ.), αλλά σώθηκε χάρη στις υπεράνθρωπες προσπάθειες της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας — που ανήκε τότε στο Στρατό — αλλά και στη συνεχή παρουσία των τότε ιδιοκτητών Πάνου, Γιώργου και Γιάννη Γουτάκη που έσπευσαν αμέσως επί τόπου.

Σημαντική βοήθεια πρόσφερε, τότε, και το γειτονικό κεντρικό κατάστημα της Εθνικής Τραπέζης, γωνία Σταδίου και Γεωργίου Σταύρου, με την άφθονη παροχή νερού, που είχε στη διάθεσή του. Ανάλογη αγωνία πέρασαν οι σημερινοί ιδιοκτήτες με τις οικογένειές τους, που βρέθηκαν κι αυτοί επί τόπου, κατά την πρόσφατη πυρκαγιά του γειτονικού μεγάλου καταστήματος Κατράντζου, που κάηκε ολοσχερώς από τη μεγάλη φωτιά που προκλήθηκε από έκκρη-ξη βόμβας, το Δεκέμβρη του 1980.

Τέλος τα… αειθαλή ανθοπωλεία του Φλεριανού, απέναντι απ’ το μέγαρο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού, και του Βιντζηλαίου στη γωνία Σταδίου και Κοραή που επίσης εξακολουθούν να υπάρχουν, ενώ του «Αγαλιώτη», σαν ανθοπωλείο έχει κλείσει προ πολλού, αλλά συνεχίστηκε αργότερα η επιχείρηση με είδη διακοσμήσεως εσωτερικών χώρων, λάμπες, κρύσταλλα κ.λπ., μα κι αυτή έκλεισε πρόσφατα.

Μέχρι προ τίνος επίσης λειτουργούσε κι ο πρώτος γερμανικός φούρνος στην Ελλάδα, του Σικ, σ’ ένα μικροσκοπικό μαγαζί δίπλα στου Χρυσικόπουλου, μα έκλεισε πρόσφατα κι αυτός. Και είναι πράγματι πολύ περίεργο πως κράτησε τόσα χρόνια.

Όπως, επίσης πρόσφατα, δεν έκλεισε μεν, αλλά μεταφέρθηκε, λόγω ανοικοδόμησης του κτιρίου, από τη χαρακτηριστική θέση της επί της οδού Σταδίου — στοά Νικοούδη, κι εγκαταστάθηκε στο βάθος της στοάς ενός κτιρίου, στην αρχή της οδού Δραγατσανίου, η γνωστή από προπολεμικά καφετέρια του «Λουμίδη», όπου, στο ισόγειο έπιναν «στα όρθια» οι βιαστικοί τον καφέ τους, μα στο πατάρι εσύχναζαν και συζητούσαν, επί ώρες, πολλοί γνωστοί καλλιτέχνες, διανοούμενοι, δημοσιογράφοι, ποιητές και πολιτικοί, ακόμα.

Το «σαλόνι» της Αθήνας

Πριν η Σταδίου πάρει την τελική μορφή της, δηλαδή του εμπορικού δρόμου, υπήρξε για πολλά χρόνια ο αγαπημένος περίπατος των Αθηναίων… Κι όπως γράφει ο Φώτος Γιοφύλλης σ’ ένα παλιό περιοδικό… «η οδός Σταδίου ως την εποχή των πολέμων μας (εννοεί, προφανώς, τους Βαλκανικούς πολέμους), ήτανε το «σαλόνι» της Αθήνας». Για την εποχή που μιλάει ο Γιοφύλλης, αυτό δεν είναι καθόλου περίεργο.

Ο πληθυσμός, τότε της Αθήνας δεν ήταν πολύς. Όσοι κυκλοφορούσαν στη Σταδίου, την εποχή εκείνη, ήσαν, λίγο-πολύ, γνωστοί μεταξύ τους. Εκείνα τα χρόνια το ημίψηλο, το μελόν (ή πομπεδάκι, όπως τόλεγαν μερικοί) και οι πλατύγυρες ρεπούμπλικες, το χειμώνα, καθώς και τα ψαθάκια, το καλοκαίρι, (που πολλοί γαλλομαθείς τα λέγανε «παγιασόν») κι ακόμη οι γνωστοί μας παναμάδες, ήταν τα καπέλα της μόδας. Και οι χαιρετούρες έδιναν κι έπαιρναν.

Σήμερα, βέβαια, όλ’ αυτά μας φαίνονται, περίπου, αδιανόητα αφού η τωρινή οδός Σταδίου δεν έχει πια κανένα ίχνος της παλιάς και ρομαντικής «Λεωφόρου των Ακακιών». Δεν είναι τίποτ’ άλλο παρά ένα συνεχές πανδαιμόνιο κίνησης τροχοφόρων που εκπέμπουν καυσαέρια και βιαστικών διερχομένων, αγνώστων μεταξύ τους…

Πηγή: ΑΝΕΜΟΥΡΙΟΝ