Η Δεξαμενή των Αθηνών και η πλατεία της, σε συνδυασμό με την κατοικημένη περιοχή γύρω τους, αποτελούν αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα και ελκυστικά τοπόσημα της ελληνικής πρωτεύουσας. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν μια ακατοίκητη εξοχική περιοχή, την οποία προτιμούσαν φτωχοί Λοιδωρικιώτες βοσκοί, οι οποίοι έβοσκαν τις κατσίκες τους στις πλαγιές του Λυκαβηττού. Ήταν εκείνοι που στα τέλη της βασιλείας του Όθωνα εφοδίαζαν με φρέσκο γάλα τη μικρή ακόμη Αθήνα.
Το Αδριάνειο Υδραγωγείο, Louis-François Cassas (1784-1787).
Οι ίδιοι και οι οικογένειές τους πρέπει εξάλλου να θεωρούνται και οι πρώτοι οικιστές του Κολωνακίου, πριν ακόμη η περιοχή βρεθεί στο στόχαστρο των εμπόρων γης. Έχουν γραφτεί πολλά ρομαντικά και ειδυλλιακά για τη ζωή στην πλατεία Δεξαμενής, τα καφενεία και τους σπουδαίους θαμώνες τους, αλλά παραμένουν άγνωστα ακόμη τα στοιχεία που την έφεραν στο προσκήνιο και το γεγονός πως η γη της ακριβοπληρώθηκε δύο φορές από τον Δήμο Αθηναίων!
Δεξαμενή, γύρω στα 1910.
Η αποκάλυψη της Δεξαμενής
Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1870, όταν η Αθήνα είχε περίπου 50.000 κατοίκους, η περιοχή διατηρούσε τον εξοχικό χαρακτήρα της. Εκείνη τη χρονιά μια αποκάλυψη θα συνταράξει τη μικρή ελληνική πρωτεύουσα και θα κάνει τους κατοίκους της να τρέχουν στις υπώρειες του Λυκαβηττού για να θαυμάσουν το νέο εύρημα που έβγαλε από τα σπλάχνα της η αθηναϊκή γη. Ήταν η Ρωμαϊκή δεξαμενή, η οποία ανακαλύφθηκε όταν σχεδιαζόταν μια δεξαμενή για να καλυφθούν οι ανάγκες διοχέτευσης του νερού στην πόλη μέσω του δικτύου του Αδριάνειου Υδραγωγείου.
Σχεδόν τυχαία κι ενώ πραγματοποιούνταν εργασίες καθαρισμού του τελευταίου, έκπληκτοι ο αντισυνταγματάρχης του Μηχανικού, καθηγητής του Πολυτεχνείου και δημοτικός μηχανικός Ιωάννης Γενήσαρλης (1821-1886) και οι εργάτες βρέθηκαν στην παλαιά θολωτή δεξαμενή. Ο πυθμένας της ήταν στρωμένος με πλάκες από Πεντελικό μάρμαρο. Η παλαιά δεξαμενή άνοιγε μια νέα σελίδα στην ποιότητα ζωής της πρωτεύουσας, αφού κλήθηκε να λύσει το μέγα ζήτημα της ύδρευσής της. Οι εφημερίδες δέχθηκαν το μαντάτο με διθυράμβους. «Ασμενοι αναγγέλομεν εις τους συμπολίτας μας ότι ευρέθη η αρχαία δεξαμενή των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων εις αυτό εκείνο το μέρος ένθα επρόκειτο να κατασκευασθή η νέα» και «μόλις διεδόθη η είδησις οι πολίται μεταβαίνουσιν αθρόοι εις το μέρος εκείνο».
Η πλατεία Δεξαμενής και ο Λυκαβηττός περίπου το 1920.
Δημιουργία πλατείας και αγοραπωλησίες γης
Ο αγαθός και φιλαθήναιος γηγενής δήμαρχος Αθηναίων Παναγής Κυριακός έσπευσε να αγοράσει περίπου τέσσερα στρέμματα γης που αποτελούσαν και την «καρδιά» της πλατείας, καταβάλλοντας αξιοσέβαστα ποσά. Το κόστος της γης ήταν 1,05 δραχμές ο πήχης. Μεταξύ των πωλητών ήταν και ο γνωστός στην αθηναϊκή κοινωνία, γιος αγωνιστή της Επανάστασης και τμηματάρχης του υπουργείου Ναυτικών Ιωάννης Δραγούμης. Όπως ήταν φυσικό, αμέσως εκδήλωσαν και το ενδιαφέρον τους οι πανταχού παρόντες «κτηματίες», αφού ανέβαινε με ταχύτατους ρυθμούς η αξία γης στην περιοχή.
Έσπευσαν να αγοράσουν ότι υπήρχε ελεύθερο προς πώληση γύρω ή και επάνω στη σχεδιαζόμενη πλατεία και περίμεναν την στιγμή που θα αγόραζε ο Δήμος Αθηναίων για να κερδίσουν. Το καθεστώς που διαμορφώθηκε αποκαλύπτεται από μια αγοραπωλησία που πραγματοποιήθηκε το 1880. Ο Δήμος Αθηναίων αγόρασε με κόστος 9,75 δραχμές τον πήχη στην ίδια περιοχή που είχε πληρώσει 1,05 δραχμές πριν από δέκα χρόνια! Ο πωλητής είχε αγοράσει τη γη ένα χρόνο νωρίτερα (1879) κυριολεκτικά για «ένακομμάτι ψωμί» από τον υπέργηρο αγωνιστή της ελληνικής επανάστασης Άγγελο Στάϊκο! Ήταν από τους ήρωες που αντιμετώπισαν τον Ιμπραήμ και φύλαγε το οικόπεδο που του είχε χαρίσει το ελληνικό κράτος «για ταγεράματά του».
Άποψη της Πλατείας Δεξαμενής, αρχές 20ού αιώνα.
Ο Δήμαρχος αγοράζει το οικόπεδό του!
Ένα ακόμη χαρακτηριστικό περιστατικό για την κατάσταση που επικρατούσε αποκαλύπτει η τρίτη μεγάλη αγορά που έκανε ο Δήμος Αθηναίων για να διαμορφώσει την πλατεία, τον Νοέμβριο 1880. Ανήκε στον δήμαρχο Αθηναίων Δημήτριο Σούτσο, ο οποίος το είχε αγοράσει πάμφθηνα τρία χρόνια νωρίτερα (1877). Όταν το σχέδιο πόλης επεκτεινόταν στην περιοχή της Δεξαμενής και τις οδούς Σπευσίππου και Αριστίππου! Δηλαδή ο δήμαρχος Σούτσος αγόραζε για λογαριασμό του Δήμου, εννοείται σε συμφέρουσα τιμή, το οικόπεδο που ο ίδιος είχε αγοράσει από τον Κωνσταντίνο Παπαρρηγόπουλο, γιο του γνωστού φιλικού, αγωνιστή της Επανάστασης και αργότερα μεγαλοκτηματία Ιωάννη Παπαρρηγόπουλο. Το οικόπεδο, περίπου 885 μέτρα, συμπλήρωνε τις αγορές για τη δημιουργία της πλατείας. Και επειδή δεν ήταν δυνατόν ο Δ. Σούτσος να υπογράψει ως δήμαρχος-αγοραστής και ως πωλητής, τον Δήμο Αθηναίων εκπροσώπησε ο Θρασύβουλος Παπαλεξανδρής, δημοτικός σύμβουλος και δημαρχικός πάρεδρος του Δήμου Αθηναίων, αξίωμα το οποίο στις ημέρες μας αντιστοιχεί σε αυτό του αντιδημάρχου. Κάπως έτσι ολοκληρώθηκαν οι αγορές και ξεκινούσε η ζωή στη νέα πλατεία της πόλης.
Η διαμόρφωση της πλατείας Δεξαμενής όπως καταγράφηκε στο κτηματολόγιο του Δήμου Αθηναίων, 1936.
Ο Δήμος αγοράζει τα δικά του οικόπεδα!
Οι δημοτικές υπηρεσίες θα ξεχάσουν για πολλά χρόνια την υπόθεση της Δεξαμενής, η οποία θα γνωρίσει μεγάλες δόξες. Σε μια άκρη της πλατείας δημιουργείται το καφενεδάκι του κυρ-Σωτήρη που μετατράπηκε σε φιλολογικό και πολιτιστικό καφενείο τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Λογοτέχνες, ιστορικοί, μουσικοί, γλύπτες, καραγκιοζοπαίκτες και πάσης φύσης καλλιτέχνες έδωσαν το δικό τους χρώμα στην εξαιρετική αυτή γωνιά της Αθήνας. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ανανεώνεται το ενδιαφέρον του Δήμου.
Δεξαμενή, 1936.
Τότε συνέβη το απίστευτο. Ο Δήμος Αθηναίων πλήρωσε ξανά περισσότερο από μισό εκατομμύριο δραχμές για να αποκτήσει τα οικόπεδα που είχε αγοράσει 50 χρόνια νωρίτερα! Στην περιοχή της Δεξαμενής, διαχρονικά επέδραμαν εκατοντάδες καταπατητές «υπό την ηγεσία γνωστούοικοπεδοφάγου», όπως έγραψε το 1936 ο τμηματάρχης του Δήμου Αθηναίων Αγγ. Σβορώνος. Ο εξαίρετος εκείνος τεχνικός, σημείωσε μάλιστα ότι μια εξόφθαλμη καταπάτηση έγινε «εξ’ υπαιτιότητος του δικαστικού της τότεΔημοτικής Αρχής». Η κομπίνα αποκαλύφθηκε, το ζήτημα πήρε τη δικαστική οδό και ξεκαθαρίστηκε και η πόλη των Αθηνών πλουτίστηκε με την πλατεία που απολαμβάνουν οι κάτοικοί της.
Πηγή: Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς / ΑΘΗΝΑΪΚΑ
